De wake als ritueel

Op 4 november hebben we de 85^e wake gehouden. Ooit zeiden de organisatoren tegen elkaar: ‘Zolang het nodig is, doen we het’.

Nou, het lijkt erop dat we daar voorlopig nog wel staan. Want hoewel er op verschillende punten dingen zijn verbeterd, zoals geen kinderen in de cel, meer aandacht voor tijdbesteding, en een initiatief voor een alternatieve opvang, blijft het hele idee om mensen zonder strafblad in de gevangenis stoppen verwerpelijk.

Een terugblik in ons archief laat zien hoe de wake al vroeg een bepaalde vorm krijgt.

Er zijn terugkerende elementen in taal en handeling.

Bijvoorbeeld: vanaf de eerste keer worden er bloemen meegenomen, die in het midden van de groep worden neergelegd en daarna  in de hekken gestoken. Als er één symbool is voor ‘opgesloten zijn’, dan is het wel een hek met prikkeldraad. Het hek vormt een zeer realistisch grens tussen ‘zij erachter’ en ‘wij ervoor’. De mensen die er werken spreken van ‘binnen’ en ‘buiten’.

De passage tussen ‘binnen’ en ‘buiten’  is met tal van poortjes, camera’s en andere veiligheidsmaatregelen omgeven. Met onze bloemen wordt het hek gemarkeerd; aangemerkt als grens waarbij een wacht wordt betrokken. Een wacht bij de humaniteit, of het ontbreken daarvan.

Ook het lied van Martin Luther King: We shall overcome… is al vroeg een vast onderdeel van de wake.  Het wordt de gedetineerden toegezongen als teken van hoop, als hart onder de riem.

Eveneens  vroeg wordt vanaf de weg naar de poort gelopen onder het zingen van het Taizélied:

Als alles duister is…. Met lichten die ontstoken worden. In de winter fakkels.

Er zijn nog andere beeldende teksten die op gezette tijden terugkomen, zoals een tekst uit Jesaja over de wachter die uitziet naar de morgen. Hoe waken wij en waarom? Wij waken als een wachter in de nacht, die uitziet naar de morgen.  Maar nog is het nacht…

En het gedicht: Wij wachten, wij wachten, maar we wachten niet af…

Vast onderdeel, maar variabel van inhoud is de Situatie Nu. Daarin wordt de vinger aan de pols gehouden. Hoe staat het er nu voor? Is het nog nodig dat we hier staan? Ja, want…

Kortom, het lijdt geen twijfel: de wake bij Kamp Zeist is een ritueel.

Maar wat is een ritueel eigenlijk? En wat doet het met ons? Ik geef eerst een eenvoudige en dan een wat uitgebreidere definitie. De eenvoudige luidt:

Een ritueel is een symbolische handeling. Meestal  is het een combinatie van symbolische handelingen, die in een bepaalde volgorde worden uitgevoerd. Herkenbaarheid is van belang. Handelingen worden tot ritueel doordat ze steeds in een bepaalde vorm terugkeren.

Maar herhaling alleen is niet voldoende. Handelingen worden pas echt tot ritueel door hun verwijzende kracht. Achter een op zich simpele handeling gaat een wereld aan gedachten en emoties schuil, waar de deelnemers aan het ritueel deel aan hebben.

Neem de afgelopen keer: we  ontsteken een licht voor de slachtoffers van de Schipholbrand en met dat licht verwijzen we naar een hele lange en zware weg die hier in Nederland letterlijk is doodgelopen. Tegelijkertijd zegt dat licht: we ontsteken het tegen het duister in. Omdat we hopen dat aan deze mensonwaardige behandeling van vreemdelingen een einde komt. Het licht verwijst naar mededogen en hoop. Wat is hoop? Barack Obama zei het in zijn speech toen hij verkozen was tot president zo: ‘Hoop is dat koppige iets in ons dat blijft vechten en dromen van een betere tijd’.

Hoop en droom hebben een expressievorm nodig. Maar dan moet het duister wel worden benoemd. Zo concreet mogelijk, in beschrijvende voorbeelden. Want daar staan de hoopvolle expressievormen dwars op.

Dromen vragen ook om andere taal. Liederen, kunst, poëzie en gebeden bieden daar taal voor aan. Beide soorten taal treft u in en rond de wake aan.

Wat is een ritueel? Een uitgebreide definitie:

Een ritueel is een symbolische handeling (of een verzameling symbolische handelingen),  waarin een bepaalde werkelijkheid intentioneel present wordt gesteld.

Let op het woord intentioneel.

De intentie van het handelen maakt en draagt het ritueel.

Een vraag is altijd: wanneer is een ritueel een goed ritueel? Wanneer is het passend om dit zo te doen?

Deze vraag kan beantwoord worden door naar de functies van ritueel handelen te kijken.

Rituelen hebben grof gezegd drie soorten functies:

1. emotionele functies: ze bieden een kanaal voor onze emoties
2. sociale functies
3. bezinnende functies

 

ad A. Als we naar onze muurkrant kijken zien we daar de volgende emoties:

Boosheid, onrecht, samen willen zijn, ongemakkelijk gevoel, machteloosheid, schaamte, protest.

Het werk van onze kunstenaars van vanavond, Annabel Storm en Roald Schaap, drukt vooral emoties uit: woede en onmacht, op het cynische af. Schaamte over het ‘gebruik’ van het thema vreemdelingendetentie voor eigen doeleinden: het maken van geëngageerde kunst. Maar ook verlangen om iets te doen….  De wake biedt er een kanaal voor dat kennelijk aansluit bij wat in ons leeft.

ad B. Een ansichtkaart met daarop bloemen in het hek en de boodschap We won’t forget you laat de sociale functie van het ritueel zien. Die bloemen hebben een dubbel adres. Tegen de mensen binnen zeggen ze: voor ons horen jullie erbij. Mensen zijn mensen zijn mensen. Niemand wordt illegaal geboren. Maar ze zijn ook een zichtbaar signaal naar de buitenwereld: naar de bezoekers, de familieleden, naar de mensen die er werken, naar de voorbijgangers over het fietspad, naar de politiek. Naar iedereen die aan dit hek voorbij komt of er foto’s van ziet: hier achter wonen mensen die hier zijn gekomen omdat ze een beter bestaan zochten. En wij sloten ze op achter prikkeldraad.

Ook politieke acties horen bij deze functie, zoals het ondertekenen van petities, het schrijven van brieven aan kamerleden, et cetera

Op de muurkrant staat de kreet: ‘nationale schaamte!’, waarmee wordt bedoeld dat niet alleen een klein groepje mensen zich hier staat te schamen, maar dat heel Nederland zijn ogen uit z’n kop mag schamen.

De sociale functie wordt naar de gedetineerden versterkt door hulpacties:

telefoonkaartenactie, hobbyartikelen, muziekinstrumenten, kledingactie, noodfonds voor geklinkerden… Dat sluit aan bij onze behoefte om tenminste iets te doen. En het helpt concreet. Alle kleine beetjes.

Naar de samenleving toe door acties die het onderwerp wakker houden en verbreiden, zoals het uitzetten van een fietstocht door de ANVB (Algemene Nederlandse Vreemdelingen Bond) langs drie zeer lelijke plekjes in Nederland, namelijk drie Detentiecentra.

ad C. De wake doet ons stilstaan bij…

Maar er gebeurt meer. Ieder van de wakers, komend vanuit welke achtergrond dan ook, staat daar omdat vreemdelingenbewaring niet strookt  met de waarden en normen van waaruit men het leven probeert in te vullen. Het kan een religieuze overtuiging zijn of een politieke, of een combinatie van de twee, die maakt dat we zeggen: zó niet met mensen! Het woord ‘stil staan’ staat ook op de muurkrant.

Wat staan we daar in godsnaam te doen, in die wake? Dat is een goeie vraag om in stilte over na te denken. De wake is goed als hij tot meer bewustzijn leidt van de manier waarop wij met onze vreemdelingen omgaan.

Deze pool reikt ook specifieke taal aan, in allerlei toonsoorten.

Een groep jonge theologen ontwierp een cynische  Orde van Dienst voor de uitzetting van vreemdelingen.  Daarin worden woorden van Paulus gelezen over het eren en dienen van de door God in gestelde overheid. De verzamelde gemeente, met in haar midden een vreemdeling die uitgezet moet worden, wordt gevraagd:

Wilt u, gehoorzaam aan de overheid

en al haar instellingen

N.N. uit uw midden laten gaan,

hem overleveren in de handen van de wetsdienaars

en uw handen in onschuld wassen.

Wat is daarop uw antwoord?

LAAT HEM GAAN.

Eventueel kan de vreemdeling geschenken meekrijgen zoals een appel en een ei, en een nachtkaars die aan de Paaskaars wordt ontstoken. Als wegzending de woorden: Gaat heen en wordt warm.

Daarna wordt de vreemdeling naar de deur geleid en overgedragen aan de politie. Bij kinderen kan men een speelse vorm kiezen, zoals het jonassen… (Uitgeverij ONDERHOUD, Amsterdam 2005)

 

In onze wake kiezen we een andere toonsoort.  Het ritueel wordt georganiseerd door de Raden van Kerken van Zeist en Soest. Er is nog een ander adres dan de sociale buitenwereld. Mensen worden in gebed opgedragen aan God.  De naam van God wordt, terughoudend maar zonder aarzeling, genoemd als bron van kracht, hoop en liefde.

Als alles duister is, ontsteek dan een lichtend vuur, dat nooit meer dooft.

 

Corja Menken-Bekius,

voorzitter werkgroep kerkelijke ondersteuning vluchtelingenwerk,

okt 2012